ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 3، خرداد 1404 ، شماره پی در پی 109

تحلیل و بررسی ترکیب‎سازیهای هنری در کلیات نسخه خطی میرزا باقر حسینی نطنزی

صفحه (265 - 278)
فاطمه چهرازی ، محمد حکیم‌آذر (نویسنده مسئول)، اصغر رضاپوریان
تاریخ دریافت مقاله : آبان 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1403

چکیده

زمینه و هدف: نسخه خطی دیوان میرزا باقر حسینی نطنزی یکی از آثار ادبی بر جای مانده از سبک هندی و دوره صفوی است که در قالب غزل، مثنوی، رباعی، قطعه و دوبیتی در حدود هفت هزار بیت را شامل میشود. این اثر علاوه بر ارزشمند بودن بلحاظ ادبی مشتمل بر ترکیبات هنری نادر یا کم کاربرد است. در این مقاله کوشیده ایم به تحلیل و بررسی ترکیبهای هنری در دیوان این شاعر سبک هندی بر اساس هنجارگریزی زبانی وی بپردازیم.

روش پژوهش: این پژوهش بشیوه کتابخانه ای و مطالعه نسخه خطی از دیوان میرزا باقر حسینی نطنزی انجام پذیرفته است. محدوده مورد مطالعه کل اثر میباشد که در رساله دکتری خانم فاطمه چهرازی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر کرد تصحیح شده است.

یافته های پژوهش: یافته های پژوهش نشان میدهد که ترکیب‌سازی بعنوان یکی از شگردهای خلاقانه و یکی از انواع هنجارگریزی زبانی در دیوان میرزا باقر حسینی نطنزی مورد توجه قرار گرفته است. ترکیبهای برساخته شاعر، عمدتاً ساده و روان است و بلحاظ دستوری بیشتر ترکیبات درون مرکز و از نوع ترکیبات اضافی هستند و گرچه میرزا باقر شاعر دوران سبک هندی است، اما در اشعار وی رد پایی از دشواریهای شاعران این سبک و ترکیب‌پردازی دیریاب، غامض و پیچیده اثری نمیباشد.

نتایج پژوهش: در دیوان میرزا باقر حسینی نطنزی از شاعران سبک هندی، نمونه هایی از هنجارگریزی بکمک ترکیب‌سازی یافت میشود که گاه بسیار کم کاربرد و منحصر بفرد است. واژگان در در فرایند ترکیب‌سازی در زبان شعری میرزا باقر، برجستگی یافته و تصاویر تازه ای را خلق نموده اند. میرزا باقر از ترکیبات زبان محاوره، ترکیباتی در حداکثر ایجاز و کوتاهی و تصاویر بدیع حاصل ازاین ترکیبات تازه بخوبی و در کمال سادگی، درک و سهولت معنا بهره گرفته است.

کلمات کلیدی
فرایندهای زبانی , ترکیب‌سازی , میرزاباقر حسینی نطنزی , سبک هندی , برجسته سازی

• افراشی. آزیتا (1394). ساخت زبان فارسی. تهران: سمت، ص 87.
• آذر بیگدلی. لطفعلی خان (1336). آتشکده آذر. به تصحیح و تعلیق: حسن سادات ناصری. تهران: نشر کتاب، ص 926.
• باطنی. محمدرضا (1380). نگاهی تازه به دستور زبان. چاپ نهم. تهران: آگاه، ص 139.
• حسین‌ پور آلاشتی. حسین (1384). طرزتازه: سبکشناسی غزل سبک هندی. تهران: سخن، ص 134.
• خوئینی. عصمت (1395). «بررسی زبان در غزل نظیری نیشابوری». دو فصلنامه علوم ادبی. سال 6. شماره 9. صص 85 ـ 107.
• دهخدا. علی اکبر(1373). لغتنامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• دریاگشت. رسول (1371). صائب و سبک هندی در گستره تحقیقات ادبی. تهران: قطره، ص 77.
• دهرامی. مهدی (1394). «ترکیب‌سازی در شعر قیصر امین‌پور و نقشهای هنری آن». فصلنامه پژوهشهای ادبی و بلاغی. سال سوم. شماره 9. صص 53 ـ 62.
• سلاجقه. پروین (1387). از این باغ شرقی (نظریه های نقد شعر کودک و نوجوان). چاپ دوم. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. ص 327.
• شفیعی‌کدکنی. محمدرضا (1366). شاعر آینه ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل. تهران: آگاه، ص 64.
• شمس قیس رازی (1373). المعجم فی معاییر اشعار العجم. بکوشش سیروس شمیسا. تهران: فردوس، ص 377.
• شمیسا. سیروس (1375). کلیات سبک‌شناسی. چاپ چهاردهم. تهران: فردوس، ص 15.
• ________ (1379). نقد ادبی. چاپ سوم. تهران: فردوس، ص 15.
• صادق‌زاده. محمود (1392). «بررسی اصلیترین ویژگیهای سبک هندی در غزلیات محمد قهرمانی». فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال ششم. شماره سوم. پیاپی 21. صص 293 ـ 308.
• صباغیان. موسی و دیگران (1400). «پژوهشی در ترکیبات تازه سبک هندی». نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). دوره 14. پیاپی 14. صص 59 ـ 77.
• صفوی. کوروش (1383). از زبانشناسی به ادبیات. ج اول (نظم). تهران: علمی و فرهنگی، ص 4.
• فتوحی رود معجنی. محمد (1379). نقد خیال. تهران: روزگار، ص 33.
• مقربی. مصطفی (1356). ترکیب در زبان فارسی. نشریه سخن. شماره 26. صص 422 ـ 431.
• نصرآبادی. محمد طاهر (1378). تذکره نصرآبادی (تذکره الشعرا). مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محسن ناجی نصر آبادی. ج اول. تهران: اساطیر، ص 69.
• نورانی وصال. عبدالوهاب (1371). سبک هندی و وجه تسمیه آن. صائب و سبک هندی در گستره تحقیقات ادبی. به کوشش: محمد رسول دریاگشت. تهران: قطره، ص 292.
• همایی. جلال‌الدین (1363). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: هما، صص 250 ـ 255.